EKWADOR - geografia i klimat
EKAWDOR
Geografia i klimat Ekwadoru
Ekwador (República del Ecuador) leży w północno‑zachodniej części Ameryki Południowej, graniczy od północy z Kolumbią, od wschodu i południa z Peru, a od zachodu oblewany jest wodami Oceanu Spokojnego. Jego terytorium obejmuje zarówno część kontynentalną (Andes, dżungla Amazońska, wybrzeże Pacyfiku) jak i archipelag Galapagos, położony około 1000 km na zachód od wybrzeża kontynentalnego.
Kraj jest uważany za jedno z najbardziej zróżnicowanych biologicznie terytoriów na świecie — znajduje się wśród tzw. „megadiverse countries”.
Ukształtowanie terenu jest bardzo zróżnicowane:
- W pasie wybrzeża (Costa) dominują niskie niziny, plaże, mangrowce i lasy tropikalne.
- W części górskiej (Sierra), przez kraj przebiega łańcuch Andów z licznymi wulkanami: m.in. Cotopaxi, Chimborazo, Antisana, Illinizas. Chimborazo (6268 m n.p.m.) jest najwyższym szczytem Ekwadoru i — ze względu na kształt Ziemi — najdalszym punktem powierzchniowym od jej środka.
- Na wschód od Andów rozciąga się strefa Amazonii (Oriente), z gęstymi lasami deszczowymi i siecią rzek dopływających do Amazonki.
- Archipelag Galapagos to wyspy wulkaniczne z bardzo unikalną florą i fauną.
Klimat w Ekwadorze zależy głównie od wysokości i strefy geograficznej. Na wybrzeżu panuje klimat tropikalny, gorący i wilgotny, z wyraźną porą deszczową. W wyższych partiach Andów — klimat umiarkowany, chłodny — dni mogą być słoneczne, noce chłodne. W Amazonii — klimat równikowy, gorąco i wilgotno, często opady.
Ze względu na położenie w pobliżu równika, długość dnia i nocy jest niemal stała przez cały rok — około 12 godzin światła dziennego i 12 godzin nocy.
Historia Ekwadoru
Terytorium Ekwadoru było zamieszkiwane od tysiącleci przez różne grupy rdzennych ludów. Na wybrzeżu istniały cywilizacje takie jak Valdivia, Machalilla i kultura Bahía, które rozwijały rolnictwo, rybołówstwo i ceramikę już w I tysiącleciu p.n.e W Andach działały ludy Quitu czy Cañari. W XV wieku region został włączony do Imperium Inków.
W 1534 Hiszpanie przybyli, założyli osady, a obszar ten znalazł się pod władzą Hiszpanii — administracyjnie pod jurysdykcją Audiencji Quito. Kościół katolicki oraz zakony odgrywały ważną rolę w kolonizacji.
Procesy niepodległościowe rozpoczęły się pod koniec XVIII wieku. 10 sierpnia 1809 w Quito odbyło się pierwsze powstanie niepodległościowe, które choć zostało stłumione, stało się symbolem. Również 9 października 1820 proklamowano niepodległość regionu Guayaquil. Kluczowa bitwa pod Pichincha (24 maja 1822) pod dowództwem Antonio José de Sucre zapewniła wyzwolenie Quito od Hiszpanii. Wkrótce potem Ekwador wchodził w skład republiki Wielkiej Kolumbii, jednak w 1830 nastąpiło jego oderwanie i rozpoczęcie państwowej niezależności.
W XIX i XX wieku Ekwador borykał się z licznymi przewrotami, napięciami politycznymi i konfliktami granicznymi — m.in. z Peru. W 1941 Peru najechało sporne obszary Amazonii, co doprowadziło do utraty części terytorium na mocy protokołu z Rio de Janeiro (1942). W drugiej połowie XX wieku i na początku XXI wieku kraj doświadczał kryzysów gospodarczych, społecznych napięć, spornych reform konstytucyjnych, a także ruchów rdzennej ludności żądającej większych praw
Przyroda
Ekosystemy
Ekwador obejmuje cztery główne strefy przyrodnicze: Pacyfik (Wybrzeże), Andy, Amazonia i archipelag Galapagos. Oficjalne motto turystyczne mówi o „czterech światach do odkrycia”.
Na wybrzeżu rosną lasy mangrowe, namorzyny, wydmy i lasy tropikalne, w których dominują gatunki takie jak mangrowiec czarny (Avicennia germinans), Rhizophora mangle oraz inne palmy i epifity. W dolinach występują rośliny tropikalne i rolnicze, jak bananowce, kakaowce, palmy kokosowe.
W Andach strefa roślinna sięga od lasów mglistych (páramo, chasmophytic zones) przez lasy chmur, bambusy, aż po tundrę wysokogórską (páramo). Dominują rośliny takie jak Polylepis, podocarpus, storczyki, rośliny wrzosowate.
W Amazonii dominują lasy deszczowe z ogromną różnorodnością: drzewa z rodzajów Ceiba, Hevea, Euterpe, epifity, liany i epifity. Rzeki i strumienie są gęsto poprzecinane, a teren często podmokły.
Galapagos cechują się unikalną roślinnością: sukulenty, Scalesia, Opuntia (kaktusy), mącznice, liczne rośliny endemiczne.
Na wybrzeżu występują lasy namorzynowe (np. Rezerwat Manglares Churute), plaże (Montañita, Salinas), laguny (La Segua, Colta). W Andach dominują pasma górskie (Cordillera Occidental, Cordillera Oriental), wulkany (Cotopaxi, Chimborazo, Tungurahua, Cayambe), jeziora kraterowe (Quilotoa, Cuicocha) i lasy chmurowe (np. Mindo, Intag). W Amazonii znajdziemy rzeki jak Napo, Pastaza, Morona, rezerwaty jak Yasuni, Cuyabeno, Limoncocha. Na Galapagos unikalne formacje wulkaniczne (Los Gemelos, Sierra Negra), rafy koralowe i stacje badawcze (Charles Darwin Research Station).
Zwierzęta
Ekwador jest jednym z najbardziej zróżnicowanych krajów faunistycznie. W kontynencie lądowym stwierdzono aż około 1600 gatunków ptaków, z czego wiele to gatunki endemicze — dla Galapagos są dodatkowe endemity.
W Amazonii spotkamy m.in. delfina rzeczne (Inia geoffrensis), kapibara (Hydrochoerus hydrochaeris), mrówkojad wielki (Myrmecophaga tridactyla), jaguar (Panthera onca), leniwce (Bradypus, Choloepus), małpy (np. spider monkey).
W Andach występują takie gatunki jak lama, wikunia (Vicugna vicugna), condor wielki (Vultur gryphus), kolibry, jaskółki górskie, myszoskoczki górskie.
Na Galapagos żyją unikalne i znane gatunki: żółwie olbrzymie (Chelonoidis), legwany morskie (Amblyrhynchus cristatus), morskie iguany, niebieskie głuptaki (Sula nebouxii), albatrosy, kormorany bezlotne (Nannopterum harrisi), foki Galapagos (Arctocephalus galapagoensis).
Parki narodowe, rezerwaty, rezerwaty biosfery: m.in. Galápagos National Park, Sangay National Park, Cajas National Park, Yasuni National Park, Podocarpus National Park. Niektóre z tych obszarów uznane są przez UNESCO za obiekty światowego dziedzictwa (Galapagos, zabytkowe Quito i Cuenca).
Galapagos: Chelonoidis nigra (żółw olbrzymi), Amblyrhynchus cristatus (legwan morski), Sula nebouxii (głuptak niebieskonogi), Nannopterum harrisi (kormoran nielotny), Arctocephalus galapagoensis (foka galapagoska). Amazonia: Panthera onca (jaguar), Inia geoffrensis (delfin rzeczny), Ateles belzebuth (małpa pĄknica błękitna), Myrmecophaga tridactyla (mrówkoyad), Ara macao (ara szkarłatna). Andy: Vultur gryphus (kondor wielki), Vicugna vicugna (wikunia), Tremarctos ornatus (niedźwiedź andyjski), Hippocamelus antisensis (jeleń andyjski).
Zabytki i dziedzictwo Ekwadoru
Ekwador ma bogactwo historycznych i kulturowych obiektów:
W Quito, stolica, znajduje się zabytkowe centrum wpisane na listę UNESCO — z kościołami takimi jak Iglesia de la Compañía de Jesús, Catedral Metropolitana, San Francisco oraz Placem La Ronda.
Innym ważnym zabytkiem prekolumbijskim są ruiny Ingapirca w prowincji Cañar — największy kompleks Inków w Ekwadorze.
Historyczne centrum Cuenca również objęte jest patronatem UNESCO, z licznymi kościołami, katedrą, mostami i kolonialną architekturą.
Na Galapagos — choć dominują formy przyrodnicze — same wyspy i ich unikalny świat przyrody stanowią dziedzictwo globalne.
Ponadto w Ekwadorze znajdują się liczne kościoły kolonialne, klasztory, klasztory i stare hacjendy, a także miejsca pamięci lokalnej historii. Muzeum Archeologiczne i Etnologiczne w Quito oraz muzea w Guayaquil prezentują eksponaty prekolumbijskie, kolonialne i etnograficzne.
5. Kultura i tradycje
Kultura ekwadorska to połączenie elementów rdzennych, hiszpańskich i afrykańskich. Większość ludności to mestizos (mieszanka rdzennych i europejskich), obok nich mieszkają rdzenni (Quechua, Shuar, Tsáchila, Chachi, Awa) oraz Afroekwadoryjczycy, szczególnie na wybrzeżu w prowincji Esmeraldas i w dolinie rzeki Chota.
W obrzędach religijnych (głównie katolickich) silne znaczenie ma kult świętych, procesje, pielgrzymki i festiwale lokalne. Wyróżnia się np. święto Mama Negra w Latacunga, podczas którego odbywa się kolorowy korowód z postaciami legendarnymi, ludźmi przebranymi i tańcami.
W społecznościach rdzennych często zachowuje się język Kichwa (Quechua), tradycyjne stroje — barwne poncza, kapelusze, tkaniny na guzach — oraz rękodzieło: wyroby z wełny, ceramika, plecionkarstwo.
W regionach afroekwadorskich (np. w Esmeraldas) ważne są tradycje muzyczne i taneczne afrokaraibskie, jak marimba, bębny, śpiew chóralny.
Tradycje kulinarne i społeczne są silnie powiązane z lokalnymi produktami, rytmem pór roku i obrzędami rolniczymi.
W kraju współistnieją kultury: Mestizos, Kichwa, Shuar, Tsáchila, Afroekwadoryjczycy. Językiem urzędowym jest hiszpański, ale używa się też Kichwa i Shuar. Ważne święta to Inti Raymi (czerwiec), Semana Santa (marzec/kwiecień), Carnaval de Guaranda, Fiesta de la Mama Negra (Latacunga, listopad), Pase del Niño (Cuenca). Popularne tańce: Sanjuanito, Bomba, Marimba. Instrumenty: rondador, charango, tambor afro, flauta de pan. Instytucje: Casa de la Cultura Ecuatoriana, Universidad Andina Simón Bolívar, Museo de la Ciudad (Quito).
Kuchnia
Kuchnia Ekwadoru jest bardzo zróżnicowana regionalnie — zależna od wysokości, dostępności produktów i tradycji lokalnych.
Na wybrzeżu popularne są owoce morza: ceviche (krewetki lub ryba marynowana w cytrusach z dodatkami), encocados (dania w sosie kokosowym zwłaszcza w Esmeraldas), ceviche de conchas negras (ze ślimakami), patacones (smażone zielone banany) i chifles.
W Andach konsumpcja takich potraw jak locro (zupa z ziemniaków, sera i avokado), fritada (smażone mięso wieprzowe), hornado (pieczona wieprzowina), cuy (świnka morska, tradycyjna potrawa rdzennych ludów). Poza tym potrawy z kukurydzy, ziemniaków, quinoa, fasoli.
W Amazonii jucas (maniok), ryby rzeczne, owoce tropikalne, napoje z lokalnych owoców, potrawy smazone na liściach i zapiekane w glinie.
Na deser popularne są flanes, helados de paila, queso de hojas, melcochas, a także świeże owoce tropikalne jak marakuja, guanábana, mango.
Kawa i czekolada z Ekwadoru (np. regiony Montúfar, Los Ríos) mają swoją renomę.
Na wybrzeżu: ceviche de camarón, encocado de pescado, bolón de verde, arroz marinero. W Andach: locro de papa, fritada, hornado, cuy asado, humitas, tamales. W Amazonii: maito de pescado, chicha de yuca, palmito, gusanos chontacuros. Desery: helado de paila, flan de coco, quesadillas de Manabí, pan de yuca. Napoje: jugo de maracuyá, colada morada, canelazo. Znane regiony kulinarne: Loja, Manabí, Imbabura, Azuay.
Sporty
Najpopularniejszym sportem w Ekwadorze jest piłka nożna (fútbol). Ekwador ma reprezentację narodową, drużyny klubu jak Barcelona SC z Guayaquil, Emelec, Liga de Quito.
Oprócz futbolu, w regionach górskich popularne są sporty wysokogórskie: wspinaczka (np. na Cotopaxi, Chimborazo), trekking, jazda na rowerze górskim, rafting, kajakarstwo. W Amazonii aktywności takie jak spływy rzekami, wycieczki w dżunglę. Na wybrzeżu — surfowanie, nurkowanie, żeglowanie, obserwacja wielorybów.
W społecznościach rdzennych praktykuje się tradycyjne sporty jak gry z piłką, zapasy, tańce rytualne.
Muzyka
Muzyka Ekwadoru obejmuje szeroki wachlarz stylów: muzykę rdzenną, folklor andyjski, muzykę afroekwadorską, muzykę miejską.
Muzyka andyjska to m.in. użycie instrumentów takich jak zampoña (panflute), quena, rondador, charango, zampona, oraz tradycyjne pieśni rdzennych społeczności Kichwa i Cañari.
W regionach afroekwadorskich (np. Esmeraldas) popularna jest muzyka oparta na bębnach, marimbach, rytmach afro-karaibskich.
Muzyka współczesna obejmuje gatunki pop, rock, hip‑hop, fusion — lokalni artyści łączą tradycyjne motywy z nowoczesnymi stylami.
Festiwale muzyczne, koncerty plenerowe i programy radiowe wspierają rozwój lokalnej sceny muzycznej.
Zwierzęta
Omówione już wcześniej w części przyroda, jednak tutaj można podkreślić emblemty:
Na Galapagos: Żółwie olbrzymie, legwany morskie, kormorany bezlotne, nieloty, pingwiny galapagoskie, foki.
W Amazonii: jaguary, delfiny rzeczne, leniwce, kapibary, małpy, papugi (np. ara hyacyntowy), tukany, kolibry, motyle.
W Andach: kondory, kolibry andyjskie, jelenie andyjskie, wikunie, lamy, koty górskie (np. ocelot).
Wszystkie te gatunki często żyją na obszarach chronionych: parkach narodowych, rezerwatach biosfery, stacjach badawczych.
Gospodarka i życie codzienne
Gospodarka Ekwadoru opiera się głównie na eksporcie surowców, rolnictwie, turystyce i usługach. Główne eksporty obejmują ropę naftową, banany (Ekwador jest jednym z największych eksporterów bananów na świecie), skorupiaki, kakao, kwiaty.
Wielu mieszkańców utrzymuje się z rolnictwa — banany, kawa, kakao, ryż, kukurydza, trzcina cukrowa, owoce tropikalne. Działalność rybołówstwa ma znaczenie zwłaszcza na wybrzeżu i w sektorze morskim.
Walutą Ekwadoru jest od roku 2000 dolar amerykański (USD) (ze względu na kryzys walutowy zastąpiono lokalną walutę sucre).
Infrastruktura w miastach (Quito, Guayaquil, Cuenca) obejmuje transport publiczny, systemy komunikacji, szkoły i uniwersytety; jednak na obszarach wiejskich dostęp do edukacji, służby zdrowia bywa ograniczony. W obszarach amazońskich i wysokogórskich warunki życia są trudniejsze, często bez dostępu do elektryczności czy dróg.
Turystyka odgrywa coraz większą rolę w gospodarce — inwestycje w hotele, transport, przewodnictwo, ochrona środowiska.
W codziennym życiu wielu Ekwadorczyków silnie związanych z rodziną, tradycjami, religią katolicką — sakramenty, festiwale kościelne, święta patronalne są ważne.
Oprac. Anna van der Kotteck
