Przewodnik po zakupach wyrobów wełnianych w Peru i Boliwii

Poniżej znajdziesz praktyczny przewodnik — jak, gdzie i na co zwrócić uwagę, kupując wyroby wełniane, z alpaki, camelidów w Peru i Boliwii.

Dlaczego warto — i na co uważać

Co rozumieć pod pojęciem „wyroby wełniane” w Andach

• Zwykle chodzi o włókna alpaki, lamy, w mniejszym stopniu wełny owczej.
• W wersjach luksusowych (Peru, Boliwia) stosuje się czasem „baby alpaca” (delikatniejsza część runa).
• Rzadkie i bardzo drogie — vicuña — praktycznie poza zasięgiem większości turystów (choć niekiedy występują fragmenty lub dodatki).
• Przy zakupach warto wiedzieć, czy produkt jest „100 % alpaka / camelid”, czy mixem z syntetykami lub wełną owczą.

Gdzie najlepiej kupować — lokalizacje i rynki

W Peru

1. Cusco i okolice
   • Centrum CTTC — Center for Traditional Textiles of Cusco — sklep główny i oddziały w muzeach, współpracuje bezpośrednio z tkaczkami z regionu Cusco.
   • Na przykład sklepy z rękodziełem w centrum Cusco często oferują tekstylia od wspólnot wiejskich współpracujących z CTTC.
   • Warto także odwiedzić targ San Pedro w Cusco — tekstylia alpaki są tam dość powszechne.
2. Dolina Święta / Salkantay / regiony pobliskie
   • Targi w miasteczkach turystycznych takich jak Pisac, Chinchero — dużą część wyrobów przywożą tkacze z okolicznych wiosek.
   • W Chinchero odbywa się rynek w niedziele, gdzie często same tkaczki sprzedają swoje prace.
3. Lima / Miraflores / dzielnice rzemieślnicze
   • W Miraflores funkcjonują „Indian Market” i sklepy z rzemiosłem, gdzie można znaleźć wyroby alpaki / wełny.
   • W większych sklepach stołecznych lepiej jest wybierać te, które mają certyfikaty albo informację o pochodzeniu.

W Boliwii

1. La Paz
   • W mieście znajduje się Museo de Textiles Andinos Bolivianos, które oprócz ekspozycji często ma sklep z autentycznymi tekstyliami.
   • Dzielnica rzemieślnicza i targi przy rynku rzemieślniczym (w okolicach stoisk z wyrobami ludowymi) oferują szeroki wybór czapek, ponczo, chust.
2. Cochabamba
   • La Cancha – ogromny rynek, gdzie w sekcji handcraft można znaleźć tekstylia alpaki / camelidów.
3. Firmy i zakłady włókiennicze / eksporterzy
   • Altifibers SA – Boliwia – produkuje przędze z alpaki, lama, wełny.
   • Firmy jak Alpaca Export działają z rzemieślniczkami z terenów wiejskich.
   • Lokalne zakłady / sklepy rękodzielnicze (np. Artsol Bolivia) oferują tekstylia 100 % alpaki i produkty baby alpaca.

Jak rozpoznać wartościowy wyrobek wełniany — wskazówki techniczne i praktyczne

Najpopularniejsze wyroby wełniane

1. Poncho

Duży prostokątny kawałek tkaniny z otworem na głowę, nakładany przez ramiona.
 

Często tkane w geometryczne wzory andyjskie.

• Występują w wersjach codziennych (ciepłe, grube) i ozdobnych (np. z frędzlami, haftami).
• Męskie i damskie — choć styl różni się krojem i kolorystyką.
   

Swetry i kardigany

• Często oferowane jako „baby alpaca” — delikatniejsze.
• Dobre jako odzież termiczna w chłodniejsze dni.
• Często mają kaptur i kieszenie.
   

3. Szale, chusty, szaliki

• Najczęściej wykonane z miękkiej wełny alpaki.
• Dobre na prezent — lekkie, uniwersalne.
• W wersjach kobiecych często bogato zdobione.

4. Czapki i rękawiczki (chullo, mitones)

• Czapki dziecięce często mają zabawne wzory, lamy, frędzle.
• Rękawiczki często sprzedawane w kompletach z szalem lub czapką.
   

5. Pledy, koce, narzuty (manta, frazada)

Charakterystyka:

• Wersje z alpaki są lekkie, ale bardzo ciepłe.
• Wzory najczęściej geometryczne lub pasiaste.
  Uwaga: Świetny wybór na chłodniejsze pory roku — naturalne włókna oddychają i nie przegrzewają.

6. Torby i saszetki (chuspa, bolsitas)

 Małe torby na ramię lub biodra, tradycyjnie noszone przez mężczyzn do przechowywania liści koki.
 

Dziś sprzedawane jako turystyczne pamiątki — idealne na telefon, dokumenty, drobiazgi.

• Bogato zdobione haftami, frędzlami.
   

7. Kocyki dziecięce i odzież niemowlęca

• Niezwykle delikatne i hipoalergiczne.
• Popularne jako prezenty z podróży.
   

Wyroby wełniane w kulturach andyjskich

Wyroby wełniane stanowiły nie tylko codzienną odzież mieszkańców Andów, ale również nośnik znaczeń społecznych, tożsamości i rytuałów. Techniki przędzenia, tkania i barwienia sięgały daleko przed epokę Inków, a wiele z nich przetrwało do dziś jako żywa tradycja.

Wełny i włókna stosowane w Andach

Camelidy – alpaka, lama, vicunia

Jednymi z najważniejszych źródeł wełny były zwierzęta z rodziny wielbłądowatych: alpaka i lama. W przypadku elit używano także włókien z viciunii — niezwykle cienkich, uważanych za luksusowe.

• Alpaka — stosowana zarówno do tkanin codziennych, jak i do delikatniejszych, wyrafinowanych tkanin dla wyższych warstw społecznych.

• Lama — włókno grubsze, bardziej wytrzymałe, używane do odzieży roboczej, koców, elementów użytkowych.
• Vicuña — ze względu na swoją rzadkość i wartość, stosowana w tkaninach prestiżowych i ceremonialnych.

Oprócz włókien zwierzęcych, techniki tekstylne Andów wykorzystywały także przędzę z bawełny w dolinach i na niższych wysokościach — ale wełna camelid była kluczowa w strefach wysokogórskich.

Odzież codzienna i ceremonialna

Wyroby wełniane obejmowały odzież noszoną na co dzień, jak i stroje ceremonialne. Paracas, Nazca, Wari, Chimú, a później Imperium Inków wytwarzały m.in.:

• Poncho — klasyczna okrywa ramion, często barwnie tkana i ozdobiona frędzlami.
• Tuniki (unku / unku) — krótsze tuniki męskie, często wkładane przez głowę. W wersjach ceremonialnych ozdobione haftem i wzorami. Inkowie mieli klasy „chusi” (grubsza tkanina) i „awaska” (lepsza jakość) oraz najwyższej klasy tkaninę luksusową qompi / cumbi dla arystokracji.
• Płaszcze, okrycia, manty — często rozległe tkaniny noszone przez kobiety i mężczyzn, zdobione geometrycznymi wzorami i symbolami.
• Chuspa — małe torby na liście koki lub inne drobiazgi, noszone po bokach ciała.
• Tupu — szpilki do spinania tkanin, często metalowe lub zdobione, które służyły do spinania płaszczy lub mant.

Tekstylia domowe i rytualne

• Koce, narzuty — przydatne w warunkach surowego klimatu wysokogórskiego.
• Tkaniny grobowe / pogrzebowe — zmarłych często zawijano w liczne warstwy tkanin, tworząc „mumia-bundle”. Paracas słynęło z bogato haftowanych materiałów pogrzebowych.
• Elementy dekoracyjne — pasy, opaski, frędzle, lamówki, ozdobne wstawki.
• Tekstylia komunikacyjne i symboliczne — tkaniny były używane także w relacjach międzygrupowych, jako prezenty, symbole władzy, nośnik identyfikacji plemiennej.

Techniki tkania, przędzenia i barwienia

Przędzenie

Włókna camelid były ręcznie czesane i przędzione na przędzę. Często łączono przędzę bawełnianą z camelidową, by uzyskać mieszanki o odpowiedniej wytrzymałości i elastyczności.

Tkanie

Andeńscy tkacze opracowali zaawansowane systemy tkackie:

• Krosno pasowe (backstrap loom) — popularne w terenie; jedna część krosna była przyczepiona do ciała tkacza.
• Krosna stacjonarne i ramowe — stosowane w bardziej rozwiniętych warsztatach.
• Techniki wielowarstwowe — tkanie potrójne (triple weave), czterowarstwowe (quadruple weave) — sposób uzyskiwania grubszych tkanin lub efektów dekoracyjnych.
• Brokady, wstawki, haft — do zdobienia brzegów, motywów.

Barwienie naturalne

Kolory uzyskiwano z roślin, minerałów i insektów:

• Cochineal (koszenila) — intensywna czerwień.
• Indigo / añil — głęboki niebieski.
• Tara, orzechy, liście — brązy, zielenie, odcienie ziemi.
• Barwienie wielowarstwowe / sumas i sobreposiciones — nakładanie warstw barw dla uzyskania odcieni i przejść.

Barwienie było integralną częścią procesu i wiązano je z rytuałami i znaczeniami symbolicznych barw.

Symbolika i znaczenie kulturowe

Tkaniny były „tekstyliami-mowami” opowiadającymi o plemiennych mitach, przynależności territorialnej, statusie czy kosmologii. Każdy wzór, kolor i motyw mógł mieć znaczenie symboliczne.

Tekstylia były wymieniane jako prezenty, znaki lojalności, podatki lub formy redystrybucji. W imperium Inków tekstylia stanowiły formę „pieniądza” (struktur wartość) i były kontrolowane przez państwo.

Hierarchia jakości tkanin — od „chusi” po “qompi”

• Chusi — tkanina użytkowa, gruba, wykorzystywana jako narzuty, materiały domowe.
• Awaska — standardowa tkanina do odzieży codziennej z wyższej klasy wełny.
• Qompi / Cumbi — luksusowe, misternie tkane tkaniny dla elit i dworu, często z wątkami z viciunii i złożonymi wzorami.

Rytuały, pogrzeby, tożsamość

W pogrzebach tkaniny odgrywały kluczową rolę — zmarłych owijano w wiele warstw tekstyliów, co stanowiło wyraz respektu społecznego i kosmicznej podróży.

Ponadto tkaniny były elementem ceremonii takich jak małżeństwa, ofiary, inwestytury lub dyplomatyczne podarunki.

Przetrwanie i współczesność tradycji

Współcześni rzemieślnicy w Peru, Boliwii, Ekwadorze kontynuują warsztat tkacki swoich przodków, choć adaptując nowe rynki, turystykę i style.

Centra edukacyjne i organizacje (np. Centro de Textiles Tradicionales de Cusco) wspierają zachowanie tradycji, udostępniają warsztaty, wystawy i sprzedaż rękodzieła.

Techniki takie jak tkanie wielowarstwowe czy barwienie naturalne są pielęgnowane, a motywy tradycyjne łączone z nowoczesną estetyką — co pozwala tekstyliom dotrzeć na globalne rynk

Warto wiedzieć

• Najstarsze tkaniny andyjskie zachowane do dziś datuje się na ok. 6000 lat
• Inka kontrolowali produkcję luksusowych tkanin przez instytucje państwowe (aklla‑wasi)
• Tkaniny qompi / cumbi osiągały gęstość tkania przekraczającą 600 wątków na cal — znacznie więcej niż współczesne tkaniny ręczne w Europie przedindustrialnej
• Techniki takie jak triple weave czy quadruple weave były innowacjami specyficznymi dla Andów
• Barwienie naturalne wymagało lokalnej wiedzy – tylko niektóre rośliny/insekty dawały trwałe kolory w wysokim klimacie górskim

Kilka pytań i odpowiedzi

 Dlaczego wełna była ważniejsza niż bawełna w wyższych partiach Andów?
Wysokogórski klimat jest surowy, z dużymi różnicami temperatur – wełna camelid lepiej izoluje ciepło i jest bardziej wytrzymała niż bawełna, dlatego stanowi fundament ubiorów mieszkańców wysokości.

 Jak rozróżniano tkaniny o różnej jakości?
Poprzez liczbę wątków, delikatność przędzy, typ użytego włókna (np. vicunia vs lama), złożoność wzorów oraz stopień barwienia — najlepsze tkaniny (qompi) były zarezerwowane dla elity.

 Czy motywy na tkaninach miały znaczenie polityczne lub społeczne?
Tak — wzory mogły wskazywać pochodzenie regionalne, przynależność plemienną, rangę społeczną lub być elementem porozumień politycznych między grupami.

W jaki sposób tkaniny były wykorzystywane w pogrzebach?
Zmarłych owijano w liczne warstwy tkanin, tworząc „bundle” (paczki) wypełnione materiałami rytualnymi, co miało znaczenie symboliczne i społeczne.

Przykłady tekstyliów andyjskich: Paracas, Wari i Chimú

Paracas — kunszt tekstylny nad brzegiem Pacyfiku

Manta Paracas — kultowe płaszcze grobowe

Culture Paracas (ok. 200 p.n.e. – 200 n.e.) z południowego wybrzeża Peru są znane przede wszystkim dzięki niezwykłym tkaninom pogrzebowym zwanym mantas (płaszcze). Jeden z najbardziej znanych przykładów znajduje się w kolekcji Brooklyn Museum — tzw. Paracas Mantle, zdobiony około 90 trójwymiarowymi, dzierganymi postaciami otaczającymi środek tkaniny.

Tkaniny Paracas dzieli się na dwa główne typy techniczne:

• Cavernas — wzory wplatane bezpośrednio w tkaninę podczas tkania, z użyciem ostrych konturów i ograniczonym wypełnieniem kolorystycznym.
• Necropolis — prostsza w konstrukcji baza tkaniny, na którą nanoszono hafty jako kompletne wzory (użycie nici barwionych).

W warstwach pogrzebowych często stosowano wiele warstw tkanin — wyjątek: cienkie, misternie ozdobione manty znajdowały się bliżej mumii.

Motywy: przedstawienia ludzi, zwierząt, roślin, głowy wyrwane, symbole związane z cyklem życia i śmierci.

Historia i diaspora materiałów

Między 1931 a 1933 rokiem wiele tkanin Paracas zostało nielegalnie wywiezionych z Peru — około sto fragmentów trafiło do Szwecji. Peru domagało się ich repatriacji.

Muzeum Regional de Ica w Peru odzyskało pewne manty Paracas ze Szwecji i eksponuje je jako część kolekcji lokalnej.

Tekstylia Paracas były nie tylko odzieżą — to ważne przedmioty rytualne i pogrzebowe, pełne symboli kosmologicznych i społecznych. Manta Paracas nie była raczej noszona w życiu codziennym, lecz pełniła rolę ceremonialną i pogrzebową.

Wari — tkaniny władzy i ekspansji

Ok. 600–1000 n.e., kultura Wari rozwijała się w Andach i wywierała wpływ na obszary zarówno wysokogórskie, jak i nadwybrzeżne.

Tuniki Wari

Jednym z charakterystycznych ubrań były tuniki (unku / unku), często tkane techniką tapiserii, wykonywane w warsztatach centralnych i standaryzowane pod względem formatu

Fragment tuniki Wari w kolekcji Metropolitan Museum pokazuje geometryczne wzory, profile twarzy, przeciwstawne motywy.

Wari tworzyli tkaniny o regularnych, powtarzalnych wzorach, często o charakterze abstrakcyjnym — wzory schodkowe, formy geometryczne i motywy zoomorficzne z uproszczonymi sylwetkami.

Funkcje i symbolika

Tkaniny Wari prawdopodobnie służyły także jako oznaki władzy, jako dobra dyplomatyczne i redystrybucyjne. System warsztatów państwowych sugeruje, że produkcja tekstyliów była częścią systemu gospodarczego i politycznego.

Chimú — tkaniny nadmorskiego imperium

Kultura Chimú (ok. 1100–1470 n.e.) działała na północnym wybrzeżu Peru, zanim została włączona do imperium Inków.

Fragment bordiury Chimú

W kolekcji Metropolitan Museum znajduje się fragment bordiury przypisywany kulturze Chimú: wykonany z włókna camelidowego z dodatkiem bawełny, z geometrycznym wzorem i motywami stylizowanych postaci.

Tekstylia Chimú charakteryzują się:

• powtarzalnymi motywami: stylizowane figury ludzkie, ptaki, ryby, spirale, geometryczne frędzle
• dekoracjami z cienkich nici z camelid — często używano również drobnych wątków metalicznych (srebro, złoto) jako ozdoby powierzchni
• tkaninami ściennymi / dekoracyjnymi – poza ubraniami używano tekstyliów do ozdób architektonicznych i dekoracji ścian w kompleksach pałacowych

Chimú cenili dekoracyjny wymiar tekstyliów — tkaniny były ważnym elementem estetyki dworskiej i rytualnej, nie tylko użytkowej. Ogromne kompleksy Chimú być może wykorzystywały zdobione tkaniny do reprezentacji i legitymizacji władzy.

Porównanie: Paracas vs Wari vs Chimú

Oprac. Anna van der Kotteck