Poznaj historię Nowej Zelandii – od odkrycia przez Polinezyjczyków i Europejczyków, przez okres kolonizacji, wojen, przemian gospodarczych i społecznych, aż po czasy współczesne. Zobacz chronologiczny przewodnik z pytaniami SEO i pełnym tłem historycznym.
Kiedy i skąd przybyli pierwsi mieszkańcy Nowej Zelandii?
Pierwsi ludzie dotarli do Nowej Zelandii prawdopodobnie z wschodniej Polinezji we wczesnym XIII wieku. Chociaż nie istnieją precyzyjne zapisy archeologiczne, powszechnie przyjmuje się, że była to celowa podróż morskimi kanu z zapasami jedzenia i roślin uprawnych. Nieliczne jednostki, które dotarły, mogły zapoczątkować populację Maorysów, których spotkali Europejczycy w XVII i XVIII wieku.
Jak wyglądał okres preeuropejski w historii Nowej Zelandii?
Okres polinezyjski dzieli się na trzy fazy: kolonizacyjną, przejściową i tradycyjną. Początkowo powstawały osady nadbrzeżne, gdzie uprawiano podstawowe rośliny i polowano na ptaki nieloty moa. Z czasem przenoszono się w głąb lądu, rozwijając ogrody i produkcję artefaktów z kości, drewna i kamienia. Najgęstsze zaludnienie występowało na cieplejszej Wyspie Północnej.
Kto był pierwszym Europejczykiem, który dotarł do Nowej Zelandii?
Pierwszym Europejczykiem, który dotarł do Nowej Zelandii, był holenderski żeglarz Abel Tasman w 1642 roku. Próbował wylądować na południowym zachodzie Wyspy Południowej, jednak jego próba zakończyła się konfliktem z Maorysami.
Jakie znaczenie miała wyprawa Jamesa Cooka?
W latach 1769–1770 brytyjski oficer James Cook opłynął i dokładnie zmapował dwie główne wyspy. Pomimo początkowych napięć, nawiązał pokojowe kontakty z Maorysami. Wraz z przyrodnikiem Josephem Banksem sporządził pierwsze obserwacje życia i kultury rdzennych mieszkańców, zachęcając późniejsze fale osadników do przybycia.
Jak wyglądały początki osadnictwa europejskiego?
Pierwsi Europejczycy – zbiegli więźniowie, marynarze, handlarze i wielorybnicy – pojawili się w celach handlowych. Osady zakładano głównie w północno-wschodniej części kraju, np. w Kororareka (dzisiejsze Russell). Maorysi początkowo korzystali z kontaktu z Europejczykami, lecz sytuacja zmieniała się wraz z rosnącą liczbą muszkietów i alkoholu oraz narastającymi konfliktami plemiennymi.
Jaką rolę odegrali misjonarze w kontaktach z Maorysami?
W latach 1814–1838 anglikanie, metodyści i katolicy założyli stacje misyjne. Chrystianizacja początkowo była powolna, ale w połowie XIX wieku większość Maorysów przeszła na chrześcijaństwo. Wprowadzenie nowych wartości, narzędzi i rolnictwa rozpoczęło proces transformacji życia społecznego Maorysów.
Jak doszło do kolonizacji Nowej Zelandii przez Brytyjczyków?
W 1839 roku Wielka Brytania zdecydowała się na częściową aneksję Nowej Zelandii. Kapitan William Hobson został mianowany gubernatorem i podpisał z wodzami maoryskimi Traktat z Waitangi (luty 1840 r.). Na mocy traktatu Maorysi oddali suwerenność Koronie w zamian za ochronę i zagwarantowane prawa do ziem. Traktat ten uznawany jest za dokument założycielski państwa.
Dlaczego Traktat z Waitangi budzi kontrowersje?
Traktat został podpisany w wersji angielskiej i maoryskiej, ale różnice w tłumaczeniu – zwłaszcza wokół słowa 'sovereignty' (kāwanatanga) – wywołały późniejsze spory o interpretację. Mimo deklaracji ochrony, ziemie Maorysów były później często przejmowane lub nieuczciwie kupowane.
Jakie znaczenie miała działalność New Zealand Company?
New Zealand Company, założona w 1839 roku, miała na celu kolonizację na zasadach promowanych przez Edwarda Gibbona Wakefielda. Agenci firmy szybko zakupili ziemie – często bez zgody prawowitych właścicieli – i założyli osady takie jak Wellington, Nelson i New Plymouth. Rząd brytyjski później uregulował te transakcje, jednak napięcia z Maorysami narastały.
Jakie były reakcje Maorysów na ekspansję osadników?
W miarę napływu osadników Maorysi zaczęli opierać się sprzedaży ziem. W regionach takich jak Taranaki i Waikato pojawiły się silne ruchy oporu, w tym Ruch Króla Maoryskiego, który sprzeciwiał się dalszemu przekazywaniu ziem. Konflikty te zapoczątkowały dekadę wojen między Maorysami a siłami brytyjskimi i kolonialnymi.
Dlaczego doszło do wojen między Maorysami a osadnikami?
W latach 1850. narastał konflikt o ziemię między Maorysami a osadnikami. W Taranaki wodzowie tacy jak Wiremu Kīngi sprzeciwiali się sprzedaży ziem, mimo nacisków władz. W Waikato powstał Ruch Króla Maoryskiego, który próbował zahamować ekspansję kolonialną. W 1860 roku wybuchły pierwsze starcia, które przerodziły się w dziesięcioletnią wojnę.
Jakie były skutki wojen lądowych w Nowej Zelandii?
Wojny doprowadziły do znacznych strat demograficznych i społecznych wśród Maorysów. Władze kolonialne zastosowały politykę konfiskaty ziem, obejmującą zarówno plemiona walczące, jak i neutralne. Mimo że niektóre ruchy oporu – jak religijne Ringatū pod wodzą Te Kootiego – przetrwały, siła militarna Maorysów została złamana.
Jak wyglądała sytuacja Maorysów po wojnach?
Po 1870 roku wiele plemion wycofało się z życia kolonialnego. Utrata ziem i marginalizacja społeczna pogłębiły kryzys kulturowy i ekonomiczny. Choć Maorysi uzyskali prawo wyborcze i własne miejsca w parlamencie w 1867 roku, ich wpływ polityczny był ograniczony, a proces utraty ziem trwał przez kolejne dekady.
Jak rozwijała się kolonia po zakończeniu konfliktów?
Po zakończeniu wojen Wyspa Południowa, szczególnie regiony Otago i Canterbury, przeżywała boom gospodarczy. Rozwijało się pasterstwo, odkryto złoto, a liczba ludności rosła. W 1870 roku Julius Vogel zapoczątkował program modernizacji – rozwój kolei, dróg i imigracji finansowany zagranicznymi pożyczkami. Choć gospodarka wzrosła, zadłużenie publiczne również.
Dlaczego zniesiono prowincje i jakie miało to skutki?
W 1876 roku zniesiono rządy prowincjonalne, ponieważ centralny rząd przejął inicjatywę w rozwoju infrastruktury i osadnictwa. Zmiana ta uprościła administrację kraju i umożliwiła bardziej skoordynowaną politykę gospodarczą i imigracyjną, choć spotkała się z oporem – zwłaszcza w Otago.
Jakie reformy wprowadził rząd liberalny w Nowej Zelandii?
W latach 1891–1912 rząd liberalny pod przewodnictwem Johna Ballance’a i Richarda Seddona wprowadził szereg reform społecznych i gospodarczych. Wprowadzono leasing państwowej ziemi dla drobnych rolników, rozbudowano infrastrukturę oraz ustanowiono system kredytów rolnych. Zmieniono też prawo pracy i utworzono system arbitrażu przemysłowego (1894), który dawał związkom zawodowym możliwość obrony praw pracowników.
Dlaczego okres liberalny był przełomowy dla społeczeństwa?
Był to czas pierwszych działań z zakresu państwa opiekuńczego – w 1898 roku uchwalono ustawę o emeryturach dla osób starszych. Rozpoczęto również proces uprzemysłowienia miast i ochrony pracowników. Liberalna polityka łączyła rozwój rolnictwa z poprawą warunków życia robotników.
Jakie znaczenie miało przyznanie praw wyborczych kobietom?
W 1893 roku Nowa Zelandia stała się pierwszym krajem na świecie, który przyznał kobietom prawo głosu w wyborach parlamentarnych. Sukces ten był wynikiem ponad 20-letniej kampanii sufrażystek, a jego symbolem stała się premierka Kate Sheppard. To wydarzenie ukształtowało nowoczesną demokrację Nowej Zelandii.
Jak kształtowała się polityka zagraniczna i tożsamość narodowa?
Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku Nowozelandczycy coraz częściej postrzegali siebie jako odrębną nację. Sukcesy sportowe, udział w wojnach (np. w Afryce Południowej), a później I wojna światowa, wzmocniły poczucie odrębności i dumy narodowej. Nowa Zelandia zaczęła stopniowo uzyskiwać większą niezależność w ramach Imperium Brytyjskiego, co doprowadziło do pełnej suwerenności po 1947 roku.
Jaki był udział Nowej Zelandii w I wojnie światowej?
Nowa Zelandia walczyła po stronie Imperium Brytyjskiego. Żołnierze brali udział m.in. w kampanii w Gallipoli i we Francji. Wojna wzmocniła tożsamość narodową, lecz jej koszty były ogromne – zginął lub został ranny co trzeci mężczyzna w wieku 20–40 lat.
Co zmieniła II wojna światowa dla Nowej Zelandii?
Nowozelandczycy walczyli w Afryce Północnej, Włoszech i na Pacyfiku. Zagrożenie ze strony Japonii spowodowało zacieśnienie współpracy z USA. Na froncie krajowym wdrożono szeroką mobilizację: racjonowanie, kontrolę cen, obowiązkowe zatrudnienie i podatki wojenne. Rząd pracował nad odbudową kraju jeszcze długo po zakończeniu wojny.
Jakie były skutki wojny dla polityki zagranicznej Nowej Zelandii?
Po wojnie Nowa Zelandia zaczęła działać bardziej niezależnie na arenie międzynarodowej. Dołączyła do ONZ i ANZUS (pakt z USA i Australią). Utrzymała lojalność wobec Wspólnoty Narodów, ale coraz częściej samodzielnie decydowała o kierunku polityki zagranicznej.
Jak wyglądał rozwój kraju po 1945 roku?
W latach powojennych nastąpiła rozbudowa systemu socjalnego – rozwój edukacji, opieki zdrowotnej i mieszkań socjalnych. Wzrosło zatrudnienie kobiet, a w latach 70. i 80. nasilił się ruch feministyczny. Gospodarka oparta na eksporcie produktów rolnych przeżywała okresy wzrostu i kryzysów.
Co przyniosły kryzysy lat 70. i 80.?
Wzrost cen energii i utrata dostępu do rynku brytyjskiego (po wejściu Wielkiej Brytanii do EWG) spowodowały recesję, inflację i bezrobocie. Rząd Roberta Muldoona stosował silną interwencję państwową, ale w 1984 roku nowy rząd Laburzystów rozpoczął liberalizację gospodarki i reformy wolnorynkowe.
Jakie reformy wprowadził rząd Davida Lange'a w latach 80.?
Rząd Davida Lange'a przeprowadził radykalne reformy gospodarcze: zniesiono subsydia rolnicze, obniżono podatki i sprywatyzowano wiele państwowych firm. Zmieniono też politykę zagraniczną, zakazując wpływu okrętów z bronią nuklearną – co doprowadziło do napięć z USA.
Jakie były kolejne etapy przemian politycznych w Nowej Zelandii?
Po Lange’u premierami zostali Geoffrey Palmer, Mike Moore, a następnie James Bolger z Partii Narodowej, który przejął władzę w 1990 roku. Rządy lat 90. były zdominowane przez walkę z kryzysem gospodarczym i zmiany w systemie wyborczym – wprowadzono system proporcjonalny (MMP) w 1996 roku.
Jak zmieniało się społeczeństwo i imigracja?
Od lat 90. wzrosła różnorodność etniczna: nowa polityka imigracyjna przyciągnęła wielu przybyszów z Azji. Rozwinął się ruch Maorysów, domagających się rekompensat za utracone ziemie. Trybunał Traktatu z Waitangi rozpatrywał historyczne roszczenia i przyznawał odszkodowania.
Jakie wydarzenia wstrząsnęły Nową Zelandią w XXI wieku?
W 2011 roku trzęsienie ziemi zniszczyło centrum Christchurch i zabiło 185 osób. W 2019 roku doszło do zamachu terrorystycznego na dwa meczety, co wstrząsnęło krajem i skłoniło rząd Jacindy Ardern do zaostrzenia prawa o broni.
Jak Nowa Zelandia poradziła sobie z pandemią COVID-19?
Nowa Zelandia przyjęła strategię 'go hard, go early' – wprowadziła surowy lockdown i zamknęła granice. Początkowo liczba przypadków była bardzo niska. Później rząd skupił się na szczepieniach, a restrykcje złagodzono. Pandemia wpłynęła na turystykę i gospodarkę, ale też zwiększyła napięcia społeczne.
Jakie były najnowsze zmiany polityczne?
Jacinda Ardern zrezygnowała ze stanowiska premiera w 2023 roku. Zastąpił ją Chris Hipkins. W październiku 2023 wybory wygrała Partia Narodowa pod wodzą Christophera Luxona, co oznaczało zmianę kierunku politycznego kraju.
Na podstawie New Zeland official, opracowanie Anna van der Kotteck
