Ciekawostki o wielorybach

Wieloryby

Wieloryby (rząd Cetacea) to duże ssaki wodne, które występują we wszystkich oceanach świata, od równika po bieguny. Chociaż słowo „wieloryb” odnosi się zazwyczaj do największych przedstawicieli tej grupy, termin ten może obejmować również mniejsze delfiny i morświny. Największym znanym zwierzęciem na Ziemi jest płetwal błękitny (Balaenoptera musculus), osiągający długość ponad 30 metrów i wagę do 200 ton.

Wszystkie wieloryby są ssakami: oddychają powietrzem atmosferycznym, są stałocieplne, rodzą żywe młode, karmią je mlekiem i mają szczątkowe owłosienie (np. wąsy czuciowe). Muszą regularnie wynurzać się na powierzchnię, aby oddychać, a ich oddech („blow”) jest często widoczny w postaci fontanny pary wodnej.

Ich ciała są przystosowane do życia w wodzie: przednie kończyny przekształcone są w płetwy, a tylne całkowicie zanikły. Ogon zakończony jest poziomymi płatami (fluksy), które poruszane są w pionie, napędzając zwierzę do przodu. Skóra pokryta jest grubą warstwą tłuszczu (blubber), która pełni funkcję izolacyjną.

Wieloryby wykorzystują zmysł słuchu do komunikacji i orientacji w środowisku. Fiszbinowce, jak humbak, znane są ze swoich złożonych pieśni. Zębowce, jak delfiny i kaszaloty, używają echolokacji – emitują kliknięcia i nasłuchują ich echa, co pozwala im lokalizować przeszkody i zdobycz.

Rozmnażanie następuje po wewnętrznym zapłodnieniu. Ciąża trwa około roku, a noworodki są duże (1/3–1/2 długości matki) i karmione tłustym mlekiem. Wzrost młodych jest bardzo szybki – płetwal błękitny przybiera nawet 90 kg dziennie.

Wieloryby mają złożoną historię ewolucyjną. Ich przodkami były lądowe ssaki kopytne, które powróciły do środowiska wodnego. Najstarsze skamieniałości pochodzą sprzed ok. 50 milionów lat. Współcześnie dzieli się je na dwie grupy: fiszbinowce (Mysticeti) i zębowce (Odontoceti).

Zachowania społeczne wielorybów obejmują tworzenie trwałych więzi rodzinnych, opiekę nad chorymi, wspólne polowania oraz zabawę. Agresja występuje np. przy rywalizacji o partnerki.

Zagrożeniem dla wielorybów są kolizje ze statkami, zaplątanie w sieci, hałas podwodny, zanieczyszczenia, zmiany klimatyczne i nielegalne połowy. Choć od lat 80. XX wieku obowiązuje moratorium na komercyjne połowy wielorybów, wiele gatunków wciąż jest zagrożonych wyginięciem.

Najdłuższe nurkowanie zarejestrowane u waleni trwało 3 godziny i 42 minuty (wieloryb dziobogłowy Cuviera). Kaszaloty potrafią schodzić na głębokości przekraczające 1 000 metrów, aby polować na kałamarnice olbrzymie.

Wieloryby śpią w sposób charakterystyczny – jedna półkula mózgu pozostaje aktywna, by możliwe było świadome oddychanie i reagowanie na zagrożenia.

Ich inteligencja, rozbudowane systemy komunikacji, pieśni godowe oraz społeczne więzi sprawiają, że są przedmiotem intensywnych badań naukowych i troski ochronnej na całym świecie.
 

Charakterystyka ogólna

Wieloryby występują we wszystkich oceanach, od równika po polarne krańce Ziemi. Jako ssaki oddychają powietrzem, są stałocieplne, rodzą żywe młode, karmią je mlekiem i mają włosy (choć w minimalnej ilości, np. wąsy czuciowe). Muszą regularnie wynurzać się, aby oddychać – wydech to tzw. „fontanna”.
   

Termoregulacja

Ich izolacja cieplna pochodzi głównie z grubej warstwy tłuszczu (spermacet lub „blubber”). Duże wieloryby mają też mechanizmy chroniące przed przegrzaniem, np. systemy wymiany ciepła w krwiobiegu.
   

Komunikacja i echolokacja

Wieloryby komunikują się za pomocą dźwięków. Fiszbinowce (Mysticeti), np. humbaki, wydają śpiewy służące rozpoznaniu, zalotom i orientacji. Zębowce (Odontoceti), jak kaszalot czy delfin, wykorzystują echolokację – emitując kliknięcia i odbierając ich echo.
   

Rozmnażanie

Samice są ciężarne około roku i rodzą duże młode (do połowy długości matki), które karmią przez ok. 6 miesięcy mlekiem zawierającym aż 50% tłuszczu.
   

Ewolucja

Walenie wyewoluowały od lądowych ssaków kopytnych. Pierwszym znanym ogniwem przejściowym był Pakicetus. W epoce eocenu (50–35 mln lat temu) wykształciły się prymitywne walenie z grupy Archaeoceti, a później fiszbinowce i zębowce.
   

Klasyfikacja naukowa

Rząd Cetacea (walenie) dzieli się na trzy podrzędy: †Archaeoceti (wymarłe), Odontoceti (zębowce) oraz Mysticeti (fiszbiniaki). Zębowce to m.in. delfiny, orki, kaszaloty; fiszbiniaki to m.in. płetwal błękitny, wieloryb grenlandzki, humbak.
   

Zachowania społeczne

Wszystkie walenie są mniej lub bardziej społeczne. Tworzą grupy – stada, gromady, ławice. Zabawa, opieka nad chorymi, agresja i współpraca są powszechnymi elementami życia społecznego.
   

Polowanie i żywienie

Fiszbinowce filtrują plankton i małe ryby przez fiszbiny. Zębowce aktywnie polują, niekiedy grupowo. Orki znane są z polowania na foki czy inne wieloryby. Kaszaloty żywią się kałamarnicami głębinowymi.
   

Sen

Walenie śpią jednostronnie – jedna półkula mózgu odpoczywa, druga czuwa, umożliwiając oddychanie i czuwanie nad otoczeniem.
   

Dźwięki i pieśni

Zębowce wykorzystują kliknięcia do echolokacji, fiszbinowce – niskoczęstotliwościowe pieśni do komunikacji. Humbaki komponują rozbudowane pieśni godowe.
   

Strandingi

Walenie czasem masowo osiadają na brzegach. Przyczyny mogą obejmować choroby, zakłócenia magnetyczne, reakcje obronne lub dezorientację echolokacyjną w płytkich wodach.
 

Migracje

Wieloryby migrują sezonowo. Latem żerują w chłodniejszych wodach, zimą płyną na południe do cieplejszych rejonów, by się rozmnażać. Przykładem jest 5 000-kilometrowa trasa wieloryba szarego.
   

Ochrona i zagrożenia

W XX w. nadmierne połowy zdziesiątkowały populacje. Wprowadzono moratorium na komercyjne połowy. Niektóre gatunki są bliskie wyginięcia (baiji, morświn kalifornijski). Zagrożeniami są też: sieci rybackie, zanieczyszczenia, kolizje ze statkami.
   

Dlaczego wieloryby śpiewają?

Dlaczego wieloryby śpiewają? Poznaj funkcje pieśni wielorybów – od komunikacji i echolokacji po zaloty i orientację w oceanie. Wieloryby śpiewają, by się komunikować, polować i zdobywać partnerów. Oto tajemnice ich dźwięków i złożonych pieśni podwodnych.

Pieśni wielorybów są formą komunikacji między osobnikami i grupami. Te wokalizacje pozwalają im dzielić się informacjami na temat położenia, tożsamości, a nawet stanów emocjonalnych. Przykładowo fiszbinowce, takie jak humbaki, wydają pieśni, które są nie tylko piękne, ale również służą do identyfikacji członków własnej grupy. Co ciekawe, pieśni te mogą ewoluować w czasie, gdy wieloryby słuchają innych grup i przejmują fragmenty ich śpiewu — sugeruje to, że jest to dynamiczna, społecznie napędzana forma komunikacji.

Kaszaloty (Physeter macrocephalus)

Kaszaloty wykorzystują echolokację — formę biologicznego sonaru — która pozwala im poruszać się i polować w głębokich partiach oceanu, wykrywając rozmiar, kształt i odległość obiektów.

Niektóre gatunki wielorybów wykorzystują dźwięki również do orientacji w środowisku. Ocean to ogromna i często jednolita przestrzeń, przez co nawigacja może być trudna. Wydając dźwięki, które niosą się na duże odległości, wieloryby mogą „mapować” swoje otoczenie i odnajdywać się nawzajem. Zębowce, takie jak kaszaloty, stosują echolokację do nawigacji i polowania. Emitują kliknięcia, które odbijają się od obiektów, co pozwala im określić ich rozmiar, kształt i odległość — zarówno w przypadku przeszkód, jak i potencjalnych ofiar.

Śpiew odgrywa również istotną rolę w rytuałach godowych wielorybów. Samce często wykonują złożone pieśni, aby przyciągnąć samice i rywalizować z innymi samcami. Pieśni te można traktować jako oznakę kondycji – bardziej skomplikowane lub dłużej trwające śpiewy mogą świadczyć o lepszym zdrowiu lub większym doświadczeniu osobnika. U niektórych gatunków, takich jak humbaki, śpiew jest kluczowym elementem zalotów – pomaga samcom zdominować konkurencję i zwiększa ich atrakcyjność w oczach samic.

Wokalizacja wielorybów

Czym jest wokalizacja wielorybów?

Wokalizacja wielorybów to proces wydawania przez te zwierzęta różnych dźwięków, które służą do komunikacji i zbierania informacji o otoczeniu. Wydawane dźwięki pomagają wielorybom:

• nawigować,
• informować się wzajemnie o lokalizacji,
• odnajdywać pokarm,
• rozpoznawać inne osobniki,
• konkurować o partnerów lub terytorium.

Niektórzy badacze uważają, że wieloryby mogą wykorzystywać dźwięki także do dezorientowania zmysłów ofiary.

Wokalizacja obejmuje: kliknięcia, gwizdy, pomruki, jęki, piski i serie impulsów. Znaczenie dźwięków może zależeć od ich wysokości, tempa i struktury.

Wszystkie wieloryby mają krtań, lecz tylko fiszbinowce (podrząd Mysticeti) używają jej jako narządu głosu. Zębowce (podrząd Odontoceti) porozumiewają się, przepuszczając powietrze przez jamy nosowe.

Zębowce (Odontoceti)

Zębowce – m.in. kaszaloty, orki, delfiny i morświny – emitują zwykle wysokoczęstotliwościowe kliknięcia (5–150 kHz). Do echolokacji wykorzystują:

• wargi foniczne (phonic lips) – wibrująca tkanka w jamach nosowych,
• melon – tłuszczowy narząd na czole, który skupia dźwięk i kieruje go do przodu,
• okno akustyczne – w żuchwie, przekazuje odbite dźwięki do ucha wewnętrznego.

Echolokacja pozwala im określić rozmiar, kształt i położenie obiektu — nawet z dużej odległości i w całkowitej ciemności.

Przypadek kaszalotów

Kaszaloty (Physeter macrocephalus) komunikują się za pomocą kodów dźwiękowych (codas) – serii 3–40 kliknięć. Według badania z 2024 roku:

• niektóre kody identyfikują konkretne osobniki,
• inne pełnią funkcje społeczne,
• tempo kodów może być zmieniane (tzw. rubato),
• czasem dodają końcowy „klik” – ozdobnik (ornamentation).

To sugeruje złożoną, fonetyczną strukturę komunikacyjną – porównywalną z alfabetem.

 Fiszbiniaki (Mysticeti)

Fiszbiniaki – m.in. humbaki, finwale, wieloryby szare i prawe – wydają niskoczęstotliwościowe pieśni (zwykle 0–5 kHz). Pieśni te:

• zawierają powtarzające się wzory,
• służą do komunikacji między osobnikami,
• mogą pełnić rolę w orientacji przestrzennej (być rodzajem „radaru” niskiej częstotliwości).

Fiszbiniaki śpiewają, przepuszczając powietrze przez fałd w kształcie litery U w górnej części krtani. Używają przy tym powietrza z recyklingu, co pozwala im śpiewać pod wodą bez wynurzania się.

 Pieśni humbaków

Pieśni humbaków (Megaptera novaeangliae):

• trwają od 5 do 35 minut,
• zmieniają się sezonowo,
• różnią się między populacjami (tzw. dialekty),
• pełnią ważną funkcję w zalotach – są formą rywalizacji samców.

Zakłócenia dźwiękowe

Dźwięki statków, sonarów i instalacji przemysłowych zakłócają komunikację wielorybów, ponieważ:

• pokrywają się z pasmem ich wokalizacji,
• zmniejszają zasięg słyszalności (np. pieśni humbaka),
• mogą prowadzić do dezorientacji i stresu.

Znaczenie badań i kultury

W latach 60. XX wieku mikrofony podwodne przeznaczone do wykrywania okrętów podwodnych zarejestrowały po raz pierwszy śpiewy humbaków. W 1970 r. ukazał się album „Songs of the Humpback Whale”, który zapoczątkował globalny ruch ochrony wielorybów.

Fragmenty pieśni humbaków umieszczono nawet na pozłacanej płycie wysłanej w kosmos wraz z sondami Voyager 1 i 2.

Whales official, opracowanie Anna van der Kotteck